Dù EVN đã ban hành quy trình quản lý đối với điện mặt trời tự sản, tự tiêu, song việc triển khai trên thực tế và thủ tục còn nhiều vướng mắc. (Ảnh Ngọc Hà)

Mở cửa thị trường - kinh nghiệm từ các nước

Nước Anh mở cửa hoàn toàn thị trường điện vào tháng 6/1999, sau quá trình từng bước tư nhân hóa ngành điện được bắt đầu từ năm 1990. Trước đó, việc bán điện hoàn toàn do công ty quốc doanh tại các địa phương thực hiện. Hiện tại, tất cả người tiêu dùng, từ hộ gia đình đến doanh nghiệp, đều có thể tham khảo thông tin các nhà cung cấp khác nhau, tìm chọn đơn vị có mức giá và dịch vụ tốt nhất để ký hợp đồng mua điện. Ở thời điểm bắt đầu mở cửa, nước Anh chỉ có sáu nhà cung cấp, nhưng đến năm 2019, con số này đã lên hơn 70.

Tại Mỹ, các cuộc thảo luận về cơ hội và thách thức khi đưa cạnh tranh vào lĩnh vực bán lẻ điện đã diễn ra trong nhiều thập kỷ. Song, những cân nhắc nghiêm túc về việc tái cấu trúc toàn diện ngành này chỉ bắt đầu từ giữa thập niên 90 thế kỷ trước, sau khi chứng kiến quá trình tư nhân hóa tại Anh. Mỹ cũng lựa chọn như các nước châu Âu, Nhà nước giữ đường dây truyền tải, nhưng mở cho hàng trăm công ty cùng tham gia phát điện và bán lẻ. Cơ quan quản lý năng lượng đóng vai trò trọng tài, giám sát giá cả và chất lượng.

Tại châu Á, Nhật Bản và Singapore đều đã mở cửa thị trường bán lẻ điện. Trong đó, Nhật Bản tiên phong mở cửa hoàn toàn vào năm 2016. Sau khi cải cách ngành điện, 10 tập đoàn điện lực khu vực của nước này phải tách riêng khâu phát điện và phân phối. Người dân Nhật có thể chọn mua điện từ nhiều nhà cung cấp khác nhau, tạo ra sự cạnh tranh về giá và dịch vụ. Hiện tại, có 10 hãng bán lẻ tham gia cung cấp cho hộ gia đình và 14 hãng bán lẻ phục vụ các doanh nghiệp.

Tại Thái Lan, Tập đoàn Điện lực Thái (EGAT) nắm hệ thống truyền tải, nhưng khâu phát điện có sự tham gia mạnh mẽ của tư nhân. Chính điều này tạo ra tính linh hoạt, giảm áp lực cho ngân sách và thúc đẩy năng lượng tái tạo.

Độc quyền không chỉ là vấn đề về kinh tế

Như những dẫn chứng đã nêu ở trên, người dân ở những quốc gia có nhiều nhà cung cấp, được quyền chọn lựa và được tôn trọng. Khi giá mua có điều chỉnh, họ được cung cấp thông tin về nguyên nhân từ đâu. Họ có cơ sở để tin tưởng vào sự vận hành của thị trường điện vì luôn có cơ quan quản lý độc lập chịu trách nhiệm giám sát.

Ở Việt Nam, Nhà nước giao Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) quản lý một phần khâu phát điện, toàn bộ khâu truyền tải và phần lớn khâu phân phối. Vậy nên, người dân không có sự lựa chọn thứ hai trong mua bán điện. Khi hóa đơn tiền điện tăng, người dân không biết dựa vào đâu để kiểm chứng; khi có thắc mắc, đơn khiếu nại cuối cùng vẫn quay về EVN xử lý. Hóa đơn có vô lý đến đâu, cuối cùng khách hàng vẫn phải trả tiền và cảm giác ấy dần bào mòn sự tin tưởng vào ngành điện. Hay nói cách khác, chính sự độc quyền của ngành điện khiến niềm tin trong dân bị suy giảm.

Điều này được bộc lộ khi Bộ Công thương lấy ý kiến để hoàn thiện Dự thảo Nghị định sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 72/2025/NĐ-CP ngày 28/3/2025 của Chính phủ về cơ chế, thời gian điều chỉnh giá bán lẻ điện bình quân.

Theo Báo cáo của EVN, năm 2022 và 2023, do tác động của biến động địa chính trị và giá nhiên liệu tăng cao, EVN đã ghi nhận khoản lỗ lũy kế khoảng 50.029 tỷ đồng; đến cuối năm 2024, con số này vẫn còn khoảng 44.792 tỷ đồng. Nếu không có cơ chế thu hồi chi phí kịp thời thông qua giá điện, việc bảo toàn vốn nhà nước đầu tư tại EVN sẽ bị ảnh hưởng.

Dự thảo Nghị định sửa đổi, bổ sung tập trung điều chỉnh tại Điểm g Khoản 2 Điều 4 Nghị định số 72/2025/NĐ-CP. Theo đó, các khoản chi phí trực tiếp phục vụ sản xuất, cung ứng điện, nhưng chưa được tính toán đầy đủ trong giá bán lẻ điện bình quân trước đây sẽ được xem xét phân bổ. Việc này căn cứ trên kết quả hoạt động sản xuất, kinh doanh và báo cáo tài chính đã được kiểm toán độc lập từ năm 2022 trở đi.

Dự thảo cũng bổ sung cơ chế xử lý chênh lệch tỷ giá đánh giá lại và các khoản chênh lệch tỷ giá chưa được ghi nhận, thanh toán cho các nhà máy điện theo hợp đồng mua bán điện. Quy định mới nhằm bảo đảm mọi chi phí hợp lý, hợp lệ được phản ánh kịp thời trong giá điện, tăng tính minh bạch và phù hợp với Luật Điện lực năm 2024.

Trên thực tế các khoản chi phí phát sinh hợp lý của các năm 2022, 2023 và 2024 chưa được phân bổ vào giá điện với lý do để hỗ trợ doanh nghiệp và người dân vượt qua giai đoạn đặc biệt khó khăn nhằm ổn định kinh tế-xã hội, bảo đảm an sinh. Các khoản chi phí này đã được đơn vị kiểm toán độc lập kiểm toán, Bộ Công thương chủ trì phối hợp với Bộ Tài chính và các bộ, ngành có liên quan kiểm tra. Sau khi kiểm tra Bộ Công thương đã công bố công khai kết quả kiểm tra.

Tại Khoản 3, Điều 3 Quyết định số 24/2017/QĐ-TTg ngày 30/6/2017 do Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc ký quy định về cơ cấu điều chỉnh mức giá bán lẻ điện bình quân quy định: “Khi các thông số đầu vào theo quy định tại khoản 1 và khoản 2

Điều 3 này biến động làm giá bán điện bình quân giảm so với giá bán điện bình quân hiện hành thì giá điện được điều chỉnh giảm”. Như vậy, trong trường hợp hoạt động sản xuất, kinh doanh của EVN có lợi nhuận (lãi) thì giá bán điện bình quân sẽ phải giảm.

Vậy, nên chăng, Bộ Công thương đề xuất đưa các khoản chi phí phát sinh hợp lý của các năm 2022, 2023 và 2024 chưa được phân bổ các khoản lãi của EVN (nếu có) ở các năm sau đó thay vì phải thực hiện giá điện điều chỉnh giảm theo các quy định trên.

Điện là huyết mạch của xã hội. Nhưng huyết mạch ấy không chỉ cần thông suốt về kỹ thuật, mà còn cần sự minh bạch và tôn trọng để giữ cho lòng tin của người dân. Nghị quyết số 70-NQ/TW của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn năm 2045, sẽ không chỉ giải mã những góc khuất trong lĩnh vực điện lực, mà còn mở ra nhiều cơ hội cho các nhà đầu tư ngoài EVN. Quan trọng hơn, ngành điện sẽ có cơ hội bứt phá để bảo đảm nhu cầu tăng tốc phát triển của kinh tế-xã hội.

Theo Báo Nhân dân